Mogikannıñ soñğı tuyağı - 05

men tomagavkesen tas üstene qoyıp, basındağı qus qauırsının
alıp tastaptı, ahiret aldındağı eñ soñğı zulmat
sıbağasına äzerlengendey, töbesendege ber uıs aydarın sipalay
berede. Bet älpetende saliqalı oy bar, şoqtay janğan qara
közenen urıs añsağan urınşaq uşqın berte-berte tayıp, onıñ
ornın ölemge bas tekken ustamdı şarasızdıq basıptı.
– Qutılar jol müldem qurıdı degenge men senbeymen, – dep qaytaladı Dunkan. – Kömek te sät sayın
kep qaluı mümken, jaular da körenbey kette. Tege,
aldarındağı azğantay oljağa bola bastarın qaterge tege
beruden olar da jalıqqan şığar.
– Sur jılandar ber minuttan soñ ba, berer sağattan
keyen be baspalap kelere anıq. Däp qazer olar jermen-jer
bop, bezde tıñdap jatır, – dede Qırği Köz. Sosın sözen
delavarşılap jalğastırdı: – Çingaçguk, ekeumez soñğı
ret berge soğıstıq bauırım... Ende makuas betken kemeñger
mogikan men onıñ aqjüzde dosınıñ ölgenen estep esereten
boldı.
– Öz ölekteren mingelerdeñ qatındarı joqtap
jılasın! – dede ünde qaysar ünmen şamdana söylep. –
Mogikandardıñ Ulı Jılanı şiırşıqtalğan denesen
solardıñ vigvamdarına 1 şüyergen, olardıñ jeñeste
urandarın äkelerenen ayırılğan balalardıñ muñ-zarımen
uladı. Soñğı qar erep ketkele bere on ber jauıngerdeñ denese
ata-baba ziratınan alısta mäñge uyqınıñ quşağına auıstı,
al Çingaçguktıñ tel-auzı baylanğannan keyen olardıñ qay
jerde qaza tapqanın eşkem de aytıp bere almaydı.
Makuastardıñ jalañdağan kezdektere qınnan suırılsın,
qılpıldağan tomagavkelere aspanda oynasın, öytkene olardıñ
qolına mingelerdeñ eñ bastı jauı tüskele tur... Asıl ağaştıñ
soñğı şıbığınday Unkas şırağım, şaqır anau qorqaqtardı,
kelsen tezerek.
– Olar anda balıqtardıñ arasınan ölgen adamdarın
ezdep jür, – dede jas kösem jumsaq, beyäzı ünmen. –
Vigvam – ündelerdeñ üye, jappa tärezde.
Gurondar sabınday susıma su jılandarmen berge jüzep jür.
Olar ağaş basınan pesken jemestey bors-bors qulap,
mogikandardı külkege batırdı-au.
– Ehe! – dep küñk ette tağılardıñ sözen den qoyıp
tıñdap otırğan Qırği Köz. – Bulardıñ kekesene, tegende,
makuastardıñ öşpendelegen örşete tüser. Al men ünde qanı
aralaspağan aqpın, sondıqtan ajalımdı da aqtarşa qarsı
alıp, auzımdı balağat sözben bılğamay, jüregemde küyekpen
ulamay ölgenem jön.
– Ölep kerege ne? – dede Kora üreylene, süyenep turğan
tas keregeden elgere attap. – Jan-jağımız tügel aşıq.
Ormanğa qaşıñdar da, qudaydan sauğa surañdar. Barıñdar,
batıl jandar, bez sezderge onsız da köp qarızdarmız,
endege baqıtsızdığımızğa ortaqtaspay-aq qoyıñızdar.
– Aylaker irokezderde jete belmeyteneñez körenep tur,
bekzadam, – dede Qırği Köz. – O, zalımdar qaşar joldı
qayber bos qaldırsın. Ras, özennen quldilap tömen jüzsek,
ağıs bezde olardıñ oğı da, ayqaylağan dauısı da quıp
jete almaytın jerge alıp keter ede.
– Suğa sekermey neğıp tursızdar ende?! Munda qalıp
qurbandıq sanın köbeytudeñ qajete ne? – dede Kora.
– Qajete ne? – Barlauşı suraqtı qaytalap, aynalasına
asqaq qarap qoydı. – Adam ökeneşpen ömer keşkenşe adal
ölemmen qaza tapqandı artıq körede. Qızdarımdı qayda
tastap ketteñder dep surağanda Munroğa bez ne betemezde
aytamız?
– Barıñızdar da, solar üşen kömek surap özeñe keldek
deñezder, – dep Kora meyerlene söylep barlauşınıñ qasına
kelde. – Gurondar qızdarıñdı terestektege şölge qaray
äketep baradı, alayda tezerek kömekke attansa, olardı äle
qutqarıp qaluğa boladı deñezder. Eger sonıñ bärene
qaramastan qudayım kömekte keşekterer bolsa, onda äkemezge
aq teleuemezde, adal duğamız ben süyeneşke tolı sälememezde
jetkezeñezder.
Barlauşınıñ jel qaqqan suıq jüze dereldep kette de,
Kora sözen ayaqtağan soñ ol iegen qolına terep, tereñ oyğa
şomıp otırıp qaldı.
– Mına sözdeñ az da bolsa jöne bar eken, – dede ol
aqırı dereldegen dauıspen. – Çingaçkuk, Unkas! Qaraközdeñ
aytqanın estedeñder me?
Olar delavarşılap söylese bastadı. Barlauşı asıqpay,
sabır saqtap söylegenmen ünende berek şeşem bar. Egde
mogikan joldasınıñ sözen salmaqtağanday, bayıppen tıñdap
tur. Çingaçguk ber sät eke oylı bop turdı da, sosın keleskenen
sezderep qolın sermep, tek ündelerge tän ayşıqtı ünmen
ağılşınşalap “jaqsı” dede. Sodan keyen kezdege men
tomagavkesen belene qıstırıp, özen jağalauınan äreñ
bayqalatın tastıñ qasına bardı jaylap. Osı arağa säl
kederep, orman jaqtı nusqadı da, keter jolın jareyälağanday öz telende berneşe söz ayttı, sonsoñ suğa tüste de, süñgep
közge körenbey kette.
Barlauşı joldasınan qalıp qoydı. Öz sözeneñ nätijesen
közemen körep, jeñeleyep qalğanday kürsenep turğan Korağa qarap:
– Keyde jas adamnıñ da köpte körgen qareyäday
aqılmandıq tanıtatını boladı, – dede ol. – Eger sezderde
ormanğa äketeten bolsa, jolşıbay ağaş butaqtarı men
şıbıqtardı köberek sındırıp, ezdereñ keñ bolu üşen
jayıla jüreñezder. Solay etseñezder, dünieneñ o şetene
alıp ketse de, soñdarıñızdan ezdep baratın dos tabıladı,
seneñezder mağan.
Ol Koranıñ qolın jumsaq qısıp, mıltığın kötere
ustap, qamığa karap turdı da, buğıatarın qaytadan tas
üstene qoydı, sosın Çingaçguk tüsken jerge bardı. Ol ber
sät tasqa jabısıp turdı da, ökeneşte ünmen:
– Oq-däre tausılıp qalmağanda bunday masqarağa
uşıramas edek-au! – dep qınjıldı.
Aqırı ol tastan qolın alıp, su tübene şökte de, közden
ğayıp boldı.
Ende jurt jartasqa ünsez süyenep turğan Unkasqa burıldı.
Kora oğan:
– Dostarımız duşpan közene tüspede, ende qauepsez jerge
de jetken şığar, bälkem. Sezdeñ de kezegeñez kelgen joq
pa? – dede.
– Unkas qaladı, – dede saspay jas mogikan ağılşınşa.
– Onıñız bezdeñ tutqın jağdayımızdı qiındatıp,
qutılu mümkendegemezde azaytadı ğoy, – dede Kora qiılıp,
sosın jas mogikanğa özeneñ ıqpal ete alatının sezengen
jäne jegetteñ közqarasınan imengen sıñaymen tunjırap
turıp sözen jalğadı: – Jä, abzal jandı jeget, tartınbañız.
Barıñız, äkemezge sälem jetkezeten eñ senemde şabarmanım
bolıñız. Aytıñız oğan, qızdarın quldıqtan satıp alatın
aqşa bersen sezge. Barıñız! Meneñ ämerem osı. Orındañız
ber öteneşemde.
Jas kösemneñ sabırlı jüzende jabırqau payda boldı,
sonda da ol tolqıp tura bermede. Unkas tastaq joldan
sıbısın sezdermey ötte de, arındı ağınğa qoyıp kette.
Onıñ bası su betende araldan sonau alısta qılt etep
körengenşe jağada qalğandar demderen eşterene tartıp,
qaqayıp turdı.
Ormannıñ üş ulanı osınau şapşañ da sätte manevrde
üş-tört minutta-aq orındadı. Unkastıñ soñınan aqtıq
ret qarap aldı da, Kora ende erne dereldep, Heyvordqa
burıldı:
– Sezde de jüzu önerene jetek deuşe ede ğoy. Käne,
jöneleñez analardıñ soñınan! Qarapayım jandardan ülge
alğannıñ erselege joq.
– Sonda Kora Munro öz qorğauşısınıñ aynımas
adaldığın osılayşa teksermek pe? – dep qinala jımidı
Dunkan, ünenen küyeneş lebe esep-aq tur.
– Aytısıp turatın uaqıt joq, – dede jas qız. Dunkan
jauap qatpadı, balağa uqsap jautañdap, bunıñ qolına süyenep
turğan qasındağı Alisa aruğa ğana qarap qoydı.
– Oylanıñız, – dede Kora beraz ünsezdekten keyen –
bezde aldımızda eñ mıqtağanda ölem kütep turğan şığar, al
ölmeyten kem bar.
– Ölemnen de qiın närseler boladı, – dep Dunkan
onıñ taqaqtap qoymağanına renjegendey kesep ayttı, – beraq
sezder üşen jan qeyüğa dayar adam onday sumdıqtı
boldırmaydı.
Kora onı ügetteuen qoydı da, esten tanuğa şaq turğan
Alisanıñ beten şälesemen jauıp, ekenşe üñgerdeñ tükperene
qaray alıp kette.
EX tarau
Urıs dabılı su sepkendey basılıp, tınıştıq ornadı.
Heyvordtıñ elekken qeyälına osınıñ bäre sätsez kelgen
qubıjıq tüstey körende. Bolğan oqiğanıñ ämbese berdey
jadında jaqsı jattalıp-aq qalğanday, degenmen öñem
be, tüsem be degen ekeoylı düdämaldan arıla almay-aq
qoydı. Burqırap jatqan ağınğa tüse jönelgen jandardıñ
aman-esendegen beldereten dıbıs estimen be dep qulaq türgele
de beraz boldı. Äytsede tük sıbıs joq. Jau da körenbeyde.
Özenneñ qalıñ ağaş japqan jağalauında eşber terşelek
iese qalmağanday. Älgendege urıstı anau jıraqtağı quraq
şırşanıñ biek butağında otırıp sırttay baqılağan
balıqşı-qarşığa ende qonaqtağan jerenen köterele uşıp,
tüser jemneñ üstende aynala qalıqtap jür. Ündelerdeñ
qulaq tundırar qiquı älgende estertpey jebergen şubar
şımşıq ta qayta şıqılıqtap, orman patşalığındağı
taqqa özeneñ qayta otırğanın paş etkendey. Osınau aluan
dıbıs Dunkannıñ boyında ümet uşqının jıltıratqanday
boldı.
– Gurondar körenbeyde, – dede ol bağanağı soqqıdan äle
eseñgerep jatqan Davidqa. – Üñgerge tığılayıq. Qalğanına
äruaqtardıñ öze jar bola jatar.
– Jañılmasam, men eke sulu qızben berge jaratqan ieme
jaqsı nietemde belderep, ırza köñeldeñ ıqılasın jırlap
otırğan seyäqtı edem ğoy, – dede David tolıqsi söylep. –
Beraq öz künäma layıqtı ädel jazamdı alsam kerek. Uyıqtap
ketkem deymen-au, alayda bul şın uyqı emes. Qulağıma
urıstıñ şañ-şuñ dıbıstarı kelep jattı. Beyne aqır zaman
kelep, jaratılıs jañılıs küyge tüskendey.
– Bayğus-au! Şıbın janıñızdıñ şıqpay qalğanına
şükerşelek eteñez. Käne, ornıñızdan turıp, soñıma ereñez.
Qulağıñızğa tätte äuezde psalomnan özge dıbıs jetpeyten
jerge aparayın.
– Sarqırama sarınında da äuez bar, qulaqqa su sıldırı
da tätte estelede, – dede David mäñgergen basın qolımen
basıp. – Tek tağı da dene türşektereten dızıldağan,
qiqulağan dıbıstarğa tap bop...
Heyvord onıñ sözen asığıs bölde:
– Joq, joq, ayqay-uyqay tındı. Sudan basqa sıbdır
etken sıbıs joq... Sonımen jüreñez, özeñez jaqsı köreten
ändereñezde aytıp otıratın jerge barayıq.
David qapalı peşenmen külemserep qoydı, degenmen özeneñ
süyekte ese jaylı estegende jüze jaynap sala berde. Özen
üñgerge apararda da eş qarsılıq beldergen joq, qulaq
qurışın qandıra şırqap, qumardan ber şıqpaq-tı.
Gamuttı qoltığınan süyep, qızdardıñ qasına apardı da,
Dunkan añqığan hoş iese murın jarğan ber quşaq
sassafraspen üñgerdeñ auzın betep tastadı. Onıñ sırt jağın
jamılğımen bürkep, tüpke üñgerge tük jarıq tüspeytendey
etep qoydı.
– Mağan osı tağılardıñ baqıtsızdıqqa tuyaq sereppey
moyınsunuğa mäjbür qılatın ädettere unamaydı, – dede
Dunkan bür jinap jürep. – Qayta “Şıqpağan jan – öşpegen
ümet” degen öz qağidamız jaugerşel janğa köp layıq bolsa
kerek. Kora, men sezge jubatu aytayın dep turğan joqpın,
anau-mınaudan seskene qoymaytın qaysarlığıñızdı belem.
Beraq qorıqqannan qoltığıñızğa tığılıp, dereldep turğan
näzek jannıñ köz jasın qurğata alsañız jarar ede?
– Qoydım, Dunkan, qoydım, – dede Alisa äpkeseneñ
quşağınan şığa berep, köz jasın jasıra almasa da özen
bekem ustauğa tırısıp tur, – mülde qoydım. Älbette,
jan-jağı jabıq mına tas üñgerdeñ eşe qauepsez bolsa kerek:
bezde eşkem de taba almaydı, zalal jasamaydı, bunda
otırıp bez qaterge bastarın tekken qaharman adamdardıñ
kömegen kütuemezge boladı.
– E, mene, bezdeñ montiğan Alisamız da Munro qızına
layıq söyley bastadı, – dep Heyvord onıñ qolın qıspaq
bolıp qasına bardı.
Sosın Dunkan üñgerdeñ däp ortasına kelep otırdı da,
qolına aman qalğan tapanşasın aldı, ızğar şaşqan
janarınan alay-tüley köñel küye añğarılıp tur.
– Gurondar bunda kelse de bezde oñayşılıqpen ala
qoymas, – dep küberlep qoydı. Sodan keyen basın jartasqa
süyep otırıp, közen kere beresten almay, asıqpay ne boların
kütte.
Uzaqqa sozılğan meñereu tınıştıq ornadı. Üñgerge tañğı
salqın aua esep tur. Minut soñınan minut ketep jatır,
aynala jım-jırt qalpında, kömek tosqandardıñ köñelende
ümet uşqını mazdaydı.
David qana eşteñege elekpey, sülesoq otır. Qolında bayağı
ketapşası. Däl osı sätke döp keleten ände ezdegen sıñayı
bar. Köp uzamay-aq Gamut ezdegen joğın taptı, “Uayt aralı”
dep dauıstap habarladı da, kamertonın näzek ünmen
dıñıldatıp alıp, odan da näzek, sazdı dauısımen jaña
ğana öze jareyälağan gimnneñ bastapqı äuenen şırqap jeberde.
– Estep qoysa, qauepte emes pe? – dep Kora suraulı
peşenmen qara közen mayorğa qadadı.
– Beyşaranıñ älsez dausı qulağan sudıñ gürelenen asa
qoymas. Onıñ üstene mına üñgerden de ün şığa qoyuı eketalay.
Ayta bersen, eş qaupe joq.
– “Uayt aralı”! – dep qaytaladı da, David aynalasına
sınıptağı sıbır-küberde su sepkendey basatın keyeppen
mañğazdana qarap qoydı.
Säl ünsezdekten keyen änşeneñ üne qaytadan şıqtı,
kümberlegen kömey dıbıs estelep, üñger eşen asqaq äuen kernede.
Bäre de sazdı äuezge berele qulaq tegep, eltep otır. Alisa
köz jasın sürtep, Gamuttıñ quarğan öñene quanışın
jasırmay ayalay qaradı. Kora qoştağanday jımiıp qoydı,
Heyvord ta nazarın kere beresten bere audardı.
Tıñdauşılardıñ ıqılası muzıka qulınıñ jan jüyesen
eljeretep, dauısı da burınğısınşa küşeyep, äserlene tüste.
Kenet sırttan aşı ayqay estelde.
Qasiette gimn kelt üzelde, änşe jürege auzına tığılğanday
bolıp, dausı şıqpay qaldı.
– Qurıdıq! – dede Alisa Koranıñ quşağına qulay
berep.
– Joq, äle qurığan joqpız! – dede oğan Heyvord. –
Ayqay araldıñ orta tusınan şıqtı, tağılar öz
joldastarınıñ ölegen körgen bolu kerek. Bezdeñ tığılğan
jeremezde olar belmeyde, ümet otı söngen joq äle.
Qutılu mümkendege qanday az bolsa da Dunkannıñ söze
beker ketken joq: qızdar sonıñ sözen demeu etkendey, aqılğa
kelep, ündemey artın kütuge den qoydı.
Sälden soñ berdeme ulığanday bolıp, araldıñ är tusınan
söylegen dıbıs estelde; aldımen arğı şetten şıqtı da,
bertendep üñgerge jaqınday berde.
Aqırı üñgerdeñ jasırın jabılğan auzınan berneşe yard
jerden äldekemneñ abır-sabırdı basa şıqqan saltanattı
jeñes uranı sañqıldadı. Heyvord üñgerdeñ auzın tapqan
eken dep oylap jürege su ete tüste. Dauıstıñ mana Qırği
Köz öz mıltığın qınjıla turıp qoyıp ketken tastıñ
mañınan şıqqanın estegende, Dunkan qaytadan sabasına
tüsep, jürek toqtattı. Mayor ündelerdeñ sözen anıq estep
otır: kanadalıq jargonmen aytılğan äñgemeneñ är sözen ğana
emes, bütendey söylem-söylemen ayqın tıñdaydı. Mene, köp
dauıs qosılıp “Uzın Karabin” dep qaytaladı. Ağılşın
armeyäsınıñ ataqtı barlauşısı häm añşı jegetke jauları
qoyğan älge at körşeles şoq şırşada da qaytalap aytıldı;
öz seregeneñ kem ekenen Dunkan sol arada ğana belde.
“Uzın Karabin, Uzın Karabin...” – dep saqtana
küberlesken köp auız qorqınıştı ieseneñ kelmeske ketkenen
kuälağanday bolıp qañqayıp qalğan qandı auız
mıltıqtıñ – soğıs oljasının töñeregene jinalğan tärezde.
Azdan soñ gurondar duşpan esemen auızdarınan tastamay
aralğa tügel taralıp kette.
– Ende köp kütpespez, – dep sıbırladı Heyvord
qızdarğa. – Gurondar baspanamızdı tappasa, aman qalamız.
Men berdeñe tüsensem, mınalardıñ sözderene qarağanda,
dostarımız aman-esen qutılğan seyäqtı, yağni uzamay Vebbten
kömek te kep qalar.
Berneşe minut qorqınıştı tınıştıqta ötte. Bul kezde
gurondardıñ aynalanı burınğıdan da muqeyät tentep jürgenen
Heyvord belede. Gurondardıñ sassafras bürene tigen ayaq
sıbdırın da, qurağan japıraqtardıñ qıtırı men qu
şırpılardıñ şırtılın da estep otır. Ber kezde bürdeñ
şete azdap aşılıñqırap, jamılğınıñ şete sırıldı da,
üñgerdeñ tübene talmausırağan jarıq tüste. Şoşıp ketken
Kora jan därmen Alisanı quşağına qıstı, Dunkan ornınan
atıp turdı. Auızğı üñgerdeñ tüp jağınan äldekemneñ dausı
estelde, duşpannıñ kelgene ğoy bul. Sälden soñ dauıs köbeyep,
jaular jinala bastadı.
Dunkan qaşuğa jol joq ekenen belep tur, öytkene eke üñgerdeñ
eştey jalğasqan aralığı tım tayau. Sodan da ol David pen
eke qızdıñ qasınan ötep, qanday sumdıq bolsa da qaymıqpay
qarsı almaq bop, kere beres qıltağa bardı. Qatıgez
quğınşılar ende budan ber-aq tutam jerde tur. Mayor älde
ber tesekke beten taqap, sırtqa köz jeberde.
Öz joldastarın öktem dauıspen jumsap turğan
alpamsaday öñkigen däu ündeneñ nän jauırını qol sozım
ğana. Ber top jabayı barlauşıdan qalğan onı-munı dünielekte
audarıp-töñkerep tentkeştep jür. Davidteñ jarasınan aqqan
qan sassafraska juğıp qalıptı, sonı körgen ündeler üñger
tabanında üyelep jatqan hoş ieste bürlerde kere beres qıltağa
alıp şığıp, beyne sonıñ arasınan özdere öşekken adamdı
tappaq bolğanday, şaşqılauğa kereste. Usqını suıq jauınger
jumsaq bürdeñ ber quşağın köterep ap, qara qoşqıl qan
juqqan jerleren quana körsetep, äldene dep ayqay saldı.
Heyvord onıñ ne aytqanın “Uzın Karabin” degen esemde
berneşe qaytalauınan barıp uqtı. Gurondardıñ şat ündere
basıldı, jauınger qolındağı butaqtardı ekenşe üñgerdeñ
kere beresendege älgende Dunkan jiğan üymeneñ üstene tastap,
mayor sığalap turğan tesekte jauıp qoydı. Basqa jabayılar
da söytte: barlauşınıñ üñgerendege butaqtardı alıp, mına
kere berestege sassafrastıñ üstene tastap, özdere ezdegen
adamdardı özdere jasırıp jür.
Quşaq-quşağımen üyelgen bürdeñ salmağına şıdamağan
jamılğılar julınıp ketep, qabattasqan qalıñ butaqtar
qıltağa keptelep, äbden betep tastağan kezde Dunkan uh dep
demen aldı da, üñgerdeñ özen jaqqa qarağan ekenşe auzı
köreneten ortadağı özeneñ burınğı ornına qaytıp oraldı.
Ol sassafrastan bılay ketkende ündeler de köppen berge eke
üñgerdeñ arasındağı qıltadan şığıp, älgende özdere kelep
tüsken jaydaq tasqa qaray jügere jönelgen-de. Jılamsıray
şıqqan suñqıldarına qarağanda, bäre de qaza tapqan
joldastarınıñ basına qayta jinalğan seyäqtı.
Dunkan manadan bere qızdardı beker qorqıtpayın dep,
olarğa özeneñ üreyle jüzen körsetpey turğan ede, ende burılıp
qarağısı kelep:
– Olar ketep qaldı, Kora, – dep sıbırladı. – Özdere
alğaş kelep tüsken jerlerene qaray kette, Alisa, ende bez
qutıldıq.
– O, jaratqan iem! – dede Koranıñ quşağınan bosanğan
Alisa tezesen bügep. – Aq bastı äkemezdeñ köz jasın köl
etpey, düniedege eñ jaqsı köreten jandarıñdı aman alıp
qalğanıña şükerşelek qılamın.
Alisanıñ közende jürek tükperenen şıqqan ğanibet otı
jıltıraydı, aq jüzende alaulı jalqın bar; beraq aytar
duğasın juptap, auzın aşa bergende ernenen şığayın dep
turğan sözder ayaq astınan jım bolıp, qızarğan öñe dereu
quarıp kette, janarındağı näzek jarqıl sönep, türe buzılıp
sala berde; qorqınıştan qurısıp qalğanday körengen tarbaq
sausaqtarı älde nene nusqadı. Heyvord jalt burıldı da,
üñgerdeñ auzında tabaldırıq tärezde bolıp jatqan jaypaq
tastıñ üstenen Aylaker Tülkeneñ ızbarlı da surqeyä keskenen
körde.
Qanşa tosın bolsa da Dunkan sasa qoymadı. Ündeneñ bet
peşenene qarağanda Magua qapas üñgerdeñ eşenen äle eşteñene
jönde ajırata almağan sıqıldı. Sonı paydalanıp tas
keregeneñ tasasına ötep ketpek te bolıp ede, sol sätte
onısınan eşteñe şıqpaytının añğardı. Äytpese älge tasa
bunı da, bunıñ serekteren de sırt közden äbden jasırğanday
eken.
Jabayınıñ jüzendege mäz-meyram nasattanğan şıray
Dunkannıñ qıtığına tide; ol bar erekte aşu-ızağa berep,
bar düniene umıttı da, asığıs közdep, atıp jeberde. Üñgerdeñ
eşe beyne janartau atqılağanday bolıp küñerenep kette,
tömennen soqqan samal jel üñgerden budaqtağan qalıñ tütende
taratqan kezde, älgende ğana satqın-jolbasşınıñ ızalı
usqını körengen jerde jan adam joq bolıp şıqtı. Kere
bereske qaray tura umtılğan Heyvord anaday jerde jılıstap
bara jatqan qara tulğanı körde, kelese sätte-aq ol közden
ğayıp boldı.
Gürs etep oq atılğannan keyen jabayılar jım-jırt boldı,
beraq artınşa Tülkeneñ özderene tüsenekte uzaq ayqayı estelde
de, topırlağan ayaq dabırı men qorqınıştı qiqu qaytadan
jaqınday tüste; Dunkan esen jinap ta ülgergen joq, kere
bereste japqan qauqarsız kederge tu-talaqay bolıp, janjaqqa uştı. Ündeler üngerge eke jaqtan da topırlap kerde.
Heyvord pen qızdar jeñeske jelekken gurondardıñ
qorşauında qaldı.
H tarau
Mınaday tosın pälege uşırağan soñ Dunkan jeñempazdardıñ menez-qulqına köz sala bastadı. Qızıltänder
onıñ mundirendege äşekeyleren tartqılap, oqalağan zerlegen
jerlerene qızığa qaraydı. Älge qara däudeñ qaharlı ayqayı
ğana toqtam sap tur bularğa. Osığan qarap Heyvord özderene
äldeqanday erekşe jağdayğa deyen eşkemneñ timeytenen tüsende.
Jas gurondar dünieqorlıqtan şığa almay turğanda,
köneköz jauıngerler qos üñgerde tentuleren toqtatpadı, tege,
qol jetkenge köñeldere könşemegen tärezde. Basqa eşkemde
taba almağan soñ olar Dunkan men Davidte qolğa alıp, “Uzın
Karabin” degen attı tağı qaytalay bastadı, ne suraytındarı
sazarğan sustı jüzderenen ayqın körenep tur. Dunkan olardıñ
saualın tüsenbegen adam bola qaldı. David bolsa frantsuz
telen şınında belmeyten. Aqırı Heyvord gurondardıñ
qaz ı mırlığı nan şar şayın d ede ; o nıñ üste ne
jeñempazdardı şekten tıs toñmoyın ünsezdekpen
aşulandırğısı kelmede. Qızıltändeler de dauıstarın
köterep, burınğıdan beter şüylege tüste. Ol özeneñ jauabın
gurondarğa audarıp bere alatın Maguanı ezdep, jan-jağına
köz jeberde.
Maguanıñ menez-qulqı öz joldastarınan mülde böten.
Basqaları barlauşınıñ qalğan-qutqan dünielegen bölesemez
dep balalarğa uqsap, talapaylasıp jatqanda, Aylaker Tülke
anadayda mez baqpastan turdı; keypende öz satqındığınıñ
bastı maqsatına jetken toqmeyelsu nışanı bar. Heyvord
pen onıñ keşege jolbasşısınıñ közdere ber-berene alğaş
kezekkende Maguanıñ sabırlı bolğanımen suıq ta sustı
keskenene tura qaray almay, mayor ereksezden şemerkenep,
teres aynalıp kette. Äytkenmen ele jireneşte jeñep, onımen
söylese bastadı:
– Jeñempazdardıñ ne aytıp turğanın qarusız adamğa
tüsenderuden bas tartsa, Aylaker Tülke sonşalıq qaharman
jauınger bolmas ede-au, – dep qoydı Dunkan oğan.
– Olar orman sürleuleren beleten añşınıñ qayda ekenen
suraydı, – dep jauap qaytardı Magua ağılşınşanı buza
söylep. Sosın iığındağı jaraqatına japsıra tañğan
japıraqtardı ızalı kekesenmen ustap qoydı. – Uzın
Karabinneñ mıltığı da tamaşa, köze de qırağı, beraq aq
kösemneñ qısqa mıltığı seyäqtı bul mıltıq ta Aylaker
Tülkene tüsere almaydı.
– Urısta tüsken jaranı nemese jara salğan qoldı umıtpaytınday Tülke kösem tım batır eken.
– Al ünde balası qant ağaşınıñ astında nan qaujayın
dep turğanda soğıs bar ma ede? Buta-butanı jer bauırlağan
jauğa toltırğan kem? Jan tereñene qan tolıp turğanda qızıl
telen tınıştıq dep bezegen kem? Tomagavkene topıraqtan
köterep, ayqastıñ aybaltasın jerden qazıp aldıq degen
sözde Magua aytıp pa ede älde?
Dunkan duşpanına satqındığın aytıp, aqtalamın dep
ızasın qozdırğısı kelmey, ün qatqan joq. Magua da
äñgemene odan äre jalğastırmay älgendege ornına barıp
turdı. Aq pen Tülkeneñ äñgemese qısqa qayrılğanın körgen
şıdamsız jabayılar tağı da “Uzın Karabin!” desep
şuıldasıp kette.
– Estep turmısıñ? – dede Magua nemkette ünmen. –
Gurondar Uzın Karabinneñ jayın surap tur. Eger
aytqandarın orındamasañdar, añşınıñ denesen tığıp
qoyğandardıñ basın aladı.
– Ol bunda joq. Bular onı ustay almaydı.
Tülke suıq jımiıp qoydı da, täkapparlana tel qattı:
– Aqtar ölgen kezde tınıştıq tapqan şığarmın dep
oylaydı, beraq qızıltänder öz jaularınıñ aruaqtarın da
azaptay belede. Ölege qayda onıñ? Gurondar skalpen körsen.
– Ol ölgen joq, ol qaşıp kette.
Magua senbey basın şayqadı.
– Qanatın jazıp, uşıp ketetendey qus pa ol? Älde aua
jutpay jüze bereten balıq pa? Aq kösem gurondardı aqımaq
etkese kep tur-au!
– Ras aytasıñ, Uzın Karabin balıq emes, beraq suda
balıqşa jüzetene aqiqat. Oq-därese tausılıp, gurondardıñ
közen bult basqan kezde ol ağıstı qualap tömen jüzep kette.
– Al onda aq kösem nege qalğan? – dep Magua äle de
seneñkeremey tur. – Älde ol su tübene şöge keteten tas pa?
Älde skalpe töbesen küyderep tur ma eken?
– Men tas emespen, onı anau sarqırama jutqan özeñneñ
öle joldasıñ-aq aytıp berer ede, – dede şamdanıp qalğan
Dunkan ündene ereksez jasqandıratın menmen dauıspen köpere
söylep. – Al aq adam urğaşılardı qoyan jürek qorqaqtar
ğana tastap qaşadı dep esepteyde.
Magua testengen qalpı älde ne dep küberlede de, sözen
dauıstap jalğastırdı:
– Al delavarlar şe? Olar buta arasımen qalay jorğalasa,
suda da solay jaqsı jüze me eken? Ulı Jılan qayda?
Mınau kanadalıq qosalqı attarına qarağanda Dunkannıñ
jaña joldastarın gurondar bunıñ özenen göre jaqsıraq
beleten sekelde.
– Ol da ağıspen jüzep kette.
– Al Jüyrek Buğı şe?
– Seneñ kemde aytıp turğanıñdı belmedem, – dede Dunkan
ängemene soza tüsuge tırısıp.
– Unkastı, – dede Magua delavar esemen ağılşın
sözderene qarağanda äldeqayda qinala aytıp.
– Jas delavardı aytamısıñ? Ol da ağıspen jüzep kette.
Magua aytqan sözge berden sende, osıdan-aq onıñ qaşqındarğa
pälendey män bermeytene bayqalıp qaldı. Al onıñ
joldastarı bolsa, bärenen de sol qaşqındardı qolğa tüseruge
quştarlıq tanıtadı.
Olar ofitser men Tülke arasındağı äñgemeneñ ayaqtaluın
ündelerge tän ustamdılıqpen, ün şığarmay kütte. Heyvord
toqtağanda olar Maguağa tesele qaldı. Tülke özende nusqap,
bolğan jaydı az sözben ımdap tüsenderde.
Jağdayğa qanğan soñ jabayılar tağı da u-şu boldı.
Bereulere özen jağasına qoldarın sermep, tepsenep jetep
bardı, ekenşelere oñaylıqpen kelmegen oljanı alaqanğa
tüsep turğan jerenen ala qaşqanday bolğan su betene tükerep
jür. Al ende bereulere, eşterendege eñ qataldarı, tutqındarğa
eşten tınğan öşpendelekpen alaya qarap qoyadı. Eke-üşeue tepte
doldanıp kelep qol jumsamaq ta boldı; qızdardıñ
sululığı da, äyelge tän älsezdege de olardı ündelerdeñ ızakegenen qorğar qalqan bola alması ayan ede. Ber guron
qızğıltım qolımen Alisanıñ iığına tögelgen qolañ şaşın
uıstay ustay alıp, basın keskendey, pışağımen auanı üyerep
jebergende jas ofitser şıdap tura almadı. Beraq
Heyvordtıñ qimıl etue muñ eken, barlıq jabayını
basqarıp turğan ünde onı temerdey şeñgelemen iığınan bürep,
tapjıltpay qoydı. Bunday qara küşke qarsı turu mümken
emes-te, sonı sezgen Dunkan tağdırdıñ degenene könde de,
qızdarğa jabayılardıñ özdere orındamaytın sözderde jie
aytıp, qorqıta beretenen eskertte.
Kora men Alisanı jubatıp turğanımen Dunkan özen-öze
aldaudan aulaq. Sırttay qanşa sabır saqtasa da ündelerdeñ
bereue panasız jandarğa jaqındağanın nemese jas arulardıñ
tal boyına telmere teselgenen körgen kezde jürege qaltırap
ketede.
Kösem külle jauıngerleren keñeske şaqırğan kezde onıñ
küdege edäuer azaya tüste. Aytıstarı uzaqqa sozılmadı.
Ündelerdeñ basım köpşelege ünsez otırğanına qarağanda bäre
de ber auızdan ber şeşemge kelgen seyäqtı. Söylegenderdeñ
bersıpırası Vebb äskerlereneñ qosı jaqtı jie nusqap, sol
jaqtan keler şabuılğa saq bolalıq degendey. Ağılşın
jasağı jaylı oy olardı ber şaruağa asıqtırıp, budan
keyenge esteñ bären jıldamdata tüste.
Jabayılar jeñel qayıqtı özenneñ sırtqı üñgerdeñ
auzındağı tusına alıp kelde. Gurondardıñ basşısı
tutqındarğa dereu tömendege tastarğa tüsep, qayıqqa meneñder
dep ımdadı.
Qarsılasu mümken bolmağandıqtan Dunkan qıñq demey,
qızdarmen jäne añırğan Davidpen berge qayıqqa mende.
Gurondar ağıstıñ asau aqpaları men ieremder arasındağı
tar ötkelde belmese de qaterle tustardıñ ortaq erekşelekterenen habardar ğoy, sondıqtan olardıñ pälendey qatelek
jeberue eketalay-dı. Qayıqtı basqaratın adam ornına
otırısımen ündeler qaytadan özenge kümp-kümp berde
de, qayıq ağısqa elesep jılji jönelde. Sälden keyen
tutqındar arğı betke barıp terelep, keşe özdere kelep
tüsken jaydaq tastıñ tura qarama-qarsısınan jağağa beraq şıqtı.
Bul arada jabayılar tağı da baysaldı keñeske jinalıp,
qısqaşa peker alıstı. Söytep otırğanda ormannan jolauşılardıñ attarı kelterelde. Gurondar ende ekege bölende.
Bastı kösemdere Heyvordtıñ arğımağına menep, özenge
bettede, serektereneñ basım köpşelege de sonıñ soñınan erep,
uzamay körenbey kette. Tutqındardı Aylaker Tülke bastağan
altı jabayı küzetep qaldı.
Ündelerdeñ ädetten tıs ustamdılığına qarap Heyvord
analar özderen Monkalmge tutqın etep aparıp berer dep
oyladı. Basına es tüsken adamnıñ miı tınşıp körgen be,
al keşkentay ümetteñ öze kese qeyälın uştay tüsetene jäne bar;
sodan Dunkanğa da Munronıñ äkelek sezemen paydalanğan
Monkalm ardagerde ağılşın korolene aynımas adaldıqtan
taydıruğa barın salıp baqqanday bolıp körene bastağandı.
Alayda gurondardıñ qareket-qimılı Dunkannıñ bul
oyın tabanda toz-toz ette. Qızıltände alıptıñ soñınan
ergen top tura Gorikanğa qaray tarttı, sodan-aq Heyvord
jabayılardıñ qatal tutqınında özdereneñ qalğanın seze
qoydı. Alda ne sumdıq kütep tursa da beluge asığıp, eñ
bolmasa añşınıñ küşen ber sınap köruge bel baylağan mayor,
Maguağa degen jireneşen küşpen basıp, burınğı jolközerge
jılı uşıray tel qattı:
– Meneñ Maguağa jeke aytatın ber äñgemem bar ede, öze
de ulağattı kösemneñ ğana qulığına layıq.
Ünde jas ofitserge mensenbegen türmen pañdana qarap:
– Ayta ber, ağaşta qulaq joq, – dep buyırdı.
– Beraq gurondar kereñ emes qoy, al ulı kösemderge
arnalğan sözde jas jauıngerler estese, eltep, masayıp qaluı
ıqtimal. Maguanıñ tıñdağısı kelmese, korol ofitsere
ündemeuge bar.
Qızdarğa äreñ-äreñ at erttep jatqan joldastarına qarap
Magua ber-eke auız söz ayttı, sosın ol bılay şığıp, eptep
Dunkandı şaqırdı.
– Al ende Maguağa bağıştağan sözeñde ayt.
– Aylaker Tülke kanadalıq äkelere qoyğan qurmette atqa
özeneñ äbden layıq ekenen körsette, – dep bastadı Heyvord
sözen. – Men onıñ köregendek jasağanın, bezge sonşama
jaqsılıq estegenen körep te, belep te turmın jäne onı
eşqaşan umıtpaq emespen. İä, Tülke ulağattı kösem ğana
emes eken, ol öz jauların alday da belede eken.
– Tülke ne estepte sonda? – dep sızdandı ünde.
– Orman eşe jasırınıp jatqan jauğa tolı ekenen ol
körmede deymeseñ? Olardıñ janınan jılan da jasırın
jorğalap öte almaytının belmede deymeseñ? Gurondardıñ
közen alu üşen ädeye adasqan joq pa ol? Atalastarınan
keşerem surap, tuğan taypasına qayta oralğan jan bop körende
emes pe? Al atalastarı kezende oğan körsetpegende körsetep,
vigvamdarınan sümelek ittey quıp şıqqan ede ğoy? Al bez
şe? Onıñ nieten bayqağan soñ bez “gurondar aq adam öz
dosın duşpanğa balağan eken dep oylasın” dep, oğan
kömektesken joqpız ba? Ras qoy? E, Aylaker Tülke aqılın
asırıp, gurondardıñ közen aldağanda olar oğan ber kezde
talay-talay ozbırlıq jasap, mogaukterdeñ qolına quıp
jebergenen de umıttı ğoy! Mene, ende olar Maguanı
tutqındarmen berge küngey jağalauğa tastap, özdere jın
quğanday terestekke tarttı. Belep turmın: Tülke kädemge
tülkelegene basıp, jalt bermek te, burıl bastı şotland
bayına qızdarın aparıp tabıs etpek-au. İä, Magua, men
bären de körep turmın jäne bul tapqırlığıñnıñ öteuen
nemen bereremde de oylastırıp qoydım. Eñ aldımen